To może być zarówno podchwytliwe pytanie ale również stwierdzenie oczywistego faktu. Nie ma co zresztą dywagować, skoro nawet Kopernik była… o czym wiemy od czterdziestu kilku lat dzięki legendarnemu filmowi polskiego klasyka.
Na mołdawskiej prowincji, biednej i wciąż mocno zacofanej mieszka i działa 42-letnia Elena kobieta o wielkim sercu i równie wielkim marzeniu. W swojej miejscowości organizuje lokalne porządki, wspiera samotnych seniorów i co roku zakłada kostium Świętego Mikołaja, by sprawić radość sąsiadom. Jednak pod kostiumem Elena kryje ambicję i pragnienie zmiany. Chce zostać burmistrzem.
„Electing Ms Santa” (Mołdawia/Rumunia), dokument Raisy Răzmeriți, realizowany pracowicie przez siedem lat,śledzi losy bohaterki poszukującej swojego miejsca w życiu. W obliczu presji ze strony rodziny i oporu ze strony społeczności, Elena przeciwstawia się narzuconym jej rolom matki, córki, żony i samej tradycji, dążąc do własnego szczęścia i celu. Kino w dobrym, profesjonalnym wydaniu. Jedno z wielu prezentowanych w konkursie filmów dokumentalnych, podczas 29 edycji MFF w Tallinie. A przy tym dobrze oddające intencje selekcjonerów, którzy tak rekomendowali swój wybór: Okno na nieopowiedziane historie, niefiltrowane prawdy i intymne spojrzenia na otaczający nas świat. Porywające, prawdziwe historie, które urzekają i inspirują – bardziej wciągające niż fikcja.
MATKI, SIOSTRY, KOLEŻANKI
To oczywiście nie przypadek, że na światowych ekranach, fabularnych czy dokumentalnych dominują kobiety. Nadrabiają wiekowe spychanie na margines do ról kuchenno- kościelno- dziecięcych, bez kompleksów pokazują swe twarze, ciała, stany umysłów i niezmierzone pokłady marzeń. Ale też przypominają długie litanie krzywd, upokorzeń, usankcjonowane tradycją i praktyką politycznych i kościelnych mizoginów, okresy pogardy i skazania na milczenie, bo w świecie rządzonym przez mężczyzn nie było dla nich miejsca.
Oto kolejne z wartych uwagi i zapamiętania bohaterek filmowych spotkań. Ma miejsce w Himalajach, a rozpoczyna się w tętniącym życiem, wielkomiejskim Katmandu, skąd z młodszą siostra wyrusza w odległe góry, Jamuna. Czeka ich wyczerpująca, wielogodzinna podróż a w finale intensywna wspinaczka, bo starzy rodzice z pozostałymi córkami mieszkają w wiosce leżącej na ponad pięciokilometrowej wysokości. Cała rodzina bierze udział w zbiorach yarsagumby , rzadkiego i cennego stworzenia, które jest po części grzybem, po części owadem. Sprzedaż yarsagumby w mieście pozwoli Jamunie utrzymać rodzinę i sfinansować studia w Japonii.
Film Aleksandera Murphy`ego „Żegnajcie siostry” (Francja/Nepal) przypomina dzieła europejskich mistrzów dokumentu poznawczo- obserwacyjnego, w centrum którego zawsze jest i pozostaje człowiek. Jego losy, zachowania, relacje i emocje są jednostkowe i ulotne, warto więc towarzyszyć mu z kamerą na tyle długo, by zapomniał o obecności filmowców bo wtedy jest najbardziej prawdziwy i co oczywiste, najbardziej interesujący.
Nepalskie siostry cudownie sprawdzają się w takim codziennym oglądzie, ich wzajemne relacje, pełne miłości, zrozumienia i troski, zwykle/ niezwykłe słowa, drobne gesty i spojrzenia. I to jak na końcu muszą sobie powiedzieć przez łzy, że być może to ich ostatnia wyprawa w rodzinne góry. Zaczarowana nimi tallińska publiczność dołączyła do wciąż rosnącego grona kinomanów na całym świecie, bo Murphy odbywa nieustanne tourne, wszędzie zbierając zasłużone krytyki.
Z Nepalu niedaleko do kurdyjskiego miasta Sirnak, leżącego na granicy Turcji, Iraku i Syrii, które odwiedza pod przykrywką rzekomo zaplanowanych zajęć teatralnych, reżyser . M. Tayfur Aydın (autor filmu „Odległy”). Przykrywka jest niezbędna, bo wjazd do tego regionu, bez specjalnej przepustki jest właściwie niemożliwy od 2016 roku, kiedy wkroczyła tu z ciężkim sprzętem armia turecka i spacyfikowała miasto. Wcześniej, bo w 2007 roku w miejscowej szkole Tayfur nagrał wywiady z dziećmi w wieku od 8 do 14 lat. Były pełne entuzjazmu, szczere i pełne nadziei na lepszą przyszłość. Teraz reżyser postanawia sprawdzić co stało się z tymi, którzy kiedyś marzyli o zostaniu poetami, pisarzami, tancerzami, aktorami, lekarzami czy koszykarzami.
Ryzyko uwięzienia zmusiło niektórych do ucieczki za granicę, inni próbują się odnaleźć w skomplikowanej rzeczywistości dzisiejszej Turcji. Droga samego Tayfura zaprowadziła go daleko od Şırnaku, do Szwajcarii i Niemiec.
Końcowy napis filmu Sajada Imaniego „To jest zima” (Iran/Francja/Kanada) informuje, że każdego roku blisko 20 tysięcy dziewczynek przed ukończeniem 16 roku życia zostaje wydanych za mąż, co sprowadza ich szanse na edukacje i prace w mieście właściwie do zera.
Tak, jak to dzieje się w przypadku bohaterki starannie zrealizowanego dokumentu. W świecie śniegu, ciszy i niewidocznych zmagań młoda nomadka marzy o lepszej przyszłości. Zima w odległych irańskich górach Zagros jest długa i surowa, a nastoletnia letnia Sogol wciąż balansuje na granicy dzieciństwa i dorosłości. Życie jej rodziny, zakorzenione w naturze i podtrzymywane tradycją, kształtowane jest przez patriarchalne zwyczaje i presję zmieniającego się świata. Choć brakuje jej formalnego wykształcenia, nie przestaje wierzyć, że edukacja może przełamać krąg tradycji i otworzyć nowe możliwości.
Jak celnie pisał recenzent gazety festiwalowej :„It’s Winter” oferuje rzadkie spojrzenie na zanikający styl życia, rejestrując rytmy pór roku i surowe piękno krajobrazu. Ten film to wrażliwy portret rodziny, która trzyma się razem, i młodej kobiety, która odważa się wyobrazić sobie coś więcej.
I jeszcze na koniec relacji z dokumentalnej części tallińskiego festiwalu, Ameryka, jaką rzadko oglądamy. Ameryka pogranicza meksykańsko- teksaskiego w okresie poprzedzającym ostatnie wybory prezydencie w USA. Film „Lunch: A Letter to America” (Włochy/USA) podpisał włoski reżyser Gianluca Vassallo ale na tyle długo zadomowiony w Stanach, by nie ulęgać naturalnej pokusie konwencjonalnego filmowania miejscowych dziwactw i nierzadkich tu odstępstw od europejskiej normy. Jego bohater Eduardo, meksykański kucharz z restauracji na Coney Island, który dwie dekady temu przemierzył pustynię, staje się nieświadomym centrum historii rozgrywającej się w ostatnim tygodniu kampanii prezydenckiej w USA. Wokół niego wirują ulotne spotkania, patriotyczne hymny, modlitwy, przypadkowa przemoc, czułość i krajobrazy o rozpaczliwym pięknie, bo jak podkreśla autor – Ameryka jednocześnie surowa i poetycka.
POCZTÓWKI Z PRZESZŁOŚCI
Niesłabnąca praktyka odwoływania się do przeszłości to nie tylko domena filmowców, bo choćby literatura wciąż żywi się historią starą i najnowszą ale to właśnie ludzie kina wydają się najbardziej zainteresowani kreowaniem fabuł i bohaterów z piętnem historycznych przeżyć. I wciąż są w stanie zaskoczyć kinowa i telewizyjna publiczność.
W konkursie głównym tallińskiego festiwalu znalazł się brytyjski film „Think of England” podpisany przez Richarda Hawkinsa, który zaskoczył nawet najlepiej obeznanych z tematyka wojenną kinomanów. Opowiada on historie, jak głosił napis w czołówce oparta na faktach. Oto kilka tygodni przed lądowaniem aliantów w Normandii na bezludna wsypę wysłana zostaje kilkuosobowa grupa filmowców z tajną misją– nakręcenia filmów pornograficznych, które zdaniem dowództwa powinny podnieść morale żołnierzy na froncie. Jak napisał miejscowy krytyk, Mihkel Möölman to opowieść o tym, jak wojna wpływa na standardy moralne – to, co wczoraj było godne pogardy, dziś nagle staje się akceptowalne. Definicja moralności to pojęcie złożone – zmienne w czasie i zróżnicowane w zależności od kultury i światopoglądu. Twórcom, co warto podkreślić udało się uniknąć zarówno dwuznaczności całej sytuacji jak i epatowania dosłowną erotyką w czym pomógł niezbędny dystans do pokazywanych sytuacji oraz klasyczne, brytyjskie poczucie humoru.
Akcja „Hungarian Wedding” Csaby Káela toczy się w węgierskich a przede wszystkim rumuńskich realiach lat osiemdziesiątych i właśnie ekranowe odwzorowanie tamtych czasów jest chyba największą wartością filmu. Fabuła daje bowiem tylko pretekst do wyjazdu dwójki młodych muzyków z Budapesztu do Transylwanii, gdzie dogorywającej dyktaturze Ceausescu nie udało się osłabić ducha węgierskiej mniejszości, jej obyczajów i wielowiekowej tradycji ani zakazać kultywowania ludowych tańców i pieśni. Powstał niemal paradokumentalny zapis przebiegu tytułowego węgierskiego wesela, brawurowych przyśpiewek, tanecznych figur i olśniewających kostiumów.
INNI, OBCY, NIEWIDZIALNI…
… jak tytułowi bohaterowie kanadyjskiego filmu Junny Chif, których niepełnosprawności zmuszają do szukania pomocy także w najbardziej intymnych dziedzinach. A wtedy pojawia się ktoś taki jak Elizabeth. Reżyserka i scenarzystka Junna Chif tak mówiła o swojej pracy: (…) postanowiłam podejść do tematu, unikając wiktymizacji z perspektywy kobiety, która decyduje się na pracę seksualną. Ale istnieją inne rzeczywistości, równie ważne. Nie udaję, że trzymam się prawdy; staram się wnieść niuans, perspektywę, która rzadko jest prezentowana. (…) Moi bohaterowie nie potrzebują ratunku; potrzebują, by ich zauważono.
Niewątpliwym odkryciem „Invisibles” jest kreacja Nadii Essadiqi, aktorki nie tylko urodziwej ale też niezwykle utalentowanej.
W Tallinie przypomniano także głośny „Club Zero” , austriackiej reżyserki Jessicy Hausner z australijska gwiazda polskiego pochodzenia Mią Wasikowską w roli nowej nauczycielki międzynarodowej szkoły z internatem. Jej relacja z wybranymi uczniami zaczyna przybierać niebezpieczny obrót ale na interwencję z zewnątrz może być już za późno.
W pamięci pozostał również „Terra Vil” włosko- portugalski dramat obyczajowy Luisa Camposa, który z uwaga i zrozumieniem obserwuje pewną dysfunkcjonalną grupę żyjącą nad brzegiem wielkiej rzeki. Choroba alkoholowa ojca i wieloletnia, dotkliwa susza, pozbawiająca rodzinę środków do życia tworzą emocjonalna sytuację bez wyjścia. Szczególnie, kiedy ma się dwanaście lat i wrażliwe usposobienie.
JANUSZ KOŁODZIEJ
